Zanim trafią do apteki, czyli jak przebiega proces badań klinicznych nad nowymi lekami

Przed rozpoczęciem badań klinicznych zespół pracujący nad nowym lekiem zobowiązany jest przedstawić projekt badań do oceny ekspertów zewnętrznych zasiadających w komisji bioetycznej, która ocenia m.in.  stosunek potencjalnego ryzyka i korzyści projektowanych badań. Jeśli projekt uzyska akceptację, rozpoczynają się badania kliniczne, podczas których oceniana jest bezpieczeństwo i skuteczność badanego leku.

Badanie kliniczne przebiega w trzech fazach:

• w fazie I sprawdza się bezpieczeństwo i czasem także wstępnie ocenia skuteczność substancji, testując ją z udziałem niewielkiej grupy uczestników – przeważnie są to zdrowi ochotnicy. W badaniach w onkologii – ze względu na dużą toksyczność testowanych leków – są to chorzy, którzy wyczerpali wszystkie inne dostępne metody leczenia. W tej fazie testowana substancja (lub kombinacja kilku substancji) zostaje po raz pierwszy wprowadzona do organizmu ludzkiego, dlatego też ten etap badania prowadzi się z zachowaniem bardzo rygorystycznych zasad (1);
• w fazie II przeważnie podaje się tę samą, ustaloną wcześniej dawkę leku nieco większej grupie uczestników;
• w fazie III najczęściej sprawdza się bezpieczeństwo i efektywność badanej substancji w porównaniu ze standardową, już dostępną, formą leczenia. Jedna grupa uczestników – zawsze są to pacjenci, a nie zdrowi uczestnicy – otrzymuje badaną substancję, druga – standardowy lek (lub placebo). Badania są randomizowane, tzn. uczestnicy zostają losowo dobrani do jednej z grup. Przeważnie są też „podwójnie zaślepione”, tzn. ani badacze, ani uczestnicy nie wiedzą, który z pacjentów przyjmuje testowaną substancję, a który standardową terapię.

Po rejestracji, kiedy lek używany jest już przez pacjentów, wciąż zbiera się dodatkowe dane dotyczące jego działania podczas fazy IV badania.

Warto dodać, że badania kliniczne trwają często kilka lat i zaledwie około 10-15% substancji biorących udział w fazie I zostaje ostatecznie zarejestrowana jako lek (2).

Czym różni się badanie kliniczne od terapii?

Pierwsze trzy fazy badania klinicznego służą sprawdzeniu, czy  testowana substancja jest rzeczywiście skutecznym lekiem. Dlatego konieczne jest odróżnienie leczenia (terapii) od badania klinicznego. Wyłącznym celem leczenia powinno być dobro pacjenta, natomiast celem badania klinicznego jest uzyskanie wiarygodnych danych naukowych, które dowiodą bezpieczeństwa i skuteczności leku. Dlatego każde badanie kliniczne musi zostać zatwierdzone przez komisję bioetyczną.

Badania projektuje się często w oparciu o intencje terapeutyczne, tzn. tak, żeby zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania efektu terapeutycznego dla uczestników. Na przykład w fazie I wprowadza się nowe formy projektowania dawkowania w taki sposób, aby jak największa liczba pacjentów dostała dawkę najbliższą dawce terapeutycznej.

W fazie III pacjent może losowo trafić do grupy, której podaje się standardowy, zarejestrowany lek w celu porównania z testowaną substancją. W tej fazie czasem stosuje się też metody adaptacyjnych badań klinicznych (outcome-adaptive trials) – jeżeli okazuje się, że testowana substancja w trakcie badania wykazuje korzystne efekty, umożliwia się włączenie większej liczby pacjentów do jednej z randomizowanych grup. W każdej fazie badań podstawową zasadą jest też nienarażanie uczestników na nadmierne ryzyko. W etyce badań medycznych nazywa się to „zasadą prymatu uczestnika”.

Dobro pacjenta na pierwszym miejscu

Szacuje się, że około 50% leków przepisywanych dzieciom nigdy nie  była testowana z udziałem populacji dziecięcych (3). To znaczy, że  lekarze przepisują je wyłącznie na podstawie danych pochodzących z badań naukowych z udziałem dorosłych. Tymczasem część chorób występujących u  dzieci nie dotyka dorosłych, dodatkowo fizjologia organizmu dziecięcego może znacznie wpłynąć na sposób działania leku.

Z tych względów optymalne byłoby uzyskiwanie danych pochodzących z badań klinicznych z udziałem dzieci. Wiążą się one jednak z wieloma trudnościami.

Wiele poważnych chorób dziecięcych to tzw. choroby rzadkie, dlatego niełatwo jest zainteresować firmy rozwojem leków na taki ograniczony rynek. Dzieci uczestniczące w badaniach klinicznych wymagają także dodatkowej ochrony w porównaniu z dorosłymi.

Aby zminimalizować ryzyko i zwiększyć prawdopodobieństwo terapeutycznej korzyści, stosuje się dodatkowe obostrzenia – najważniejszym z nich jest rozpoczynanie badań klinicznych z udziałem dzieci dopiero w momencie uzyskania wyników z badań klinicznych z udziałem dorosłych (co najmniej z fazy I).

Badania z udziałem dzieci

Mimo że w ciągu ostatnich dekad śmiertelność z powodu nowotworów dziecięcych spadła o ponad 50% (4), to wciąż pozostają one jedną z głównych przyczyn zgonów dzieci. Dlatego też w onkologii pediatrycznej nieustannie poszukuje się nowych leków.

Dysponujemy danymi na temat skuteczności zarejestrowanych leków, mało jednak wiadomo, jak kształtuje się ryzyko i korzyść (potencjalna terapeutyczność) udziału w różnych fazach badań klinicznych.

Takich danych dostarcza opublikowany w czasopiśmie PLOS Medicine przegląd systematyczny Risk and Surrogate Benefit for Pediatric Phase I Trials in Oncology: A Systematic Review with Meta-analysis. Zestawia on informacje pochodzące ze wszystkich opublikowanych badań klinicznych fazy I prowadzonych w pediatrii onkologicznej w latach 2004-2015. Poddaliśmy w nim analizie wyniki 170 badań z udziałem 4604 pacjentów, a następnie zestawiliśmy nasze wyniki z podobnymi szacunkami dotyczącymi badań z udziałem dorosłych.

Trzeba pamiętać, że uczestnikami fazy I mogą być wyłącznie pacjenci, którzy są w zaawansowanym stadium choroby nowotworowej i wyczerpali wszystkie dostępne formy standardowej terapii – najczęściej stoją więc  przed wyborem opieki paliatywnej lub właśnie udziału w badaniu fazy I. Ryzyko i korzyść tej fazy jest zupełnie inna niż późniejszych – im  badania kliniczne są bardziej zaawansowane, tym większe prawdopodobieństwo uzyskania korzyści i mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia efektów ubocznych.

Z naszych analiz wynika, że mimo regulacji i specjalnego projektowania takich badań, bezpośrednia korzyść i ryzyko udziału w badaniu fazy I w onkologii pediatrycznej pozostaje na tym samym poziomie, co w badaniach z udziałem dorosłych.

Średnio dziesięcioro na sto dzieci biorących udział w badaniu uzyskała korzyść (rozumianą jako odpowiedź organizmu na lek, np.  w postaci zmniejszenia guza nowotworowego), w tym – w przypadku guzów litych – średnio zaledwie troje na sto dzieci włączonych do badania fazy I, natomiast w przypadku białaczek niemal trzydzieścioro dzieci na sto włączonych do badania.

Przeciętnie każdy uczestnik badania doświadczył przynajmniej jednego poważnego lub zagrażającego życiu działania niepożądanego (3 i 4 stopnia) związanego z testowanym lekiem. Działania niepożądane związane z toksycznością testowanych leków (5 stopnia) przyczyniły się przeciętnie do jednego zgonu na pięćdziesięciu uczestników.

Wyniki naszego badania dostarczają informacji niezbędnych przy podejmowaniu świadomych decyzji dotyczących badania klinicznego fazy I  w onkologii pediatrycznej. Są istotne zarówno dla pacjenta i jego rodziców, jak i badacza, sponsora czy członka komisji bioetycznej. Przedstawione analizy obejmują bowiem nie tylko podział na główne typy nowotworów (guzy lite i nowotwory krwi), ale także na klasy testowanych terapii onkologicznych (klasyczne chemoterapie, terapie celowane i kombinacje obu klas). Ryzyko i korzyść oszacowane zostało dla wszystkich tych podgrup.

Nasze badanie dostarcza także elementarnych informacji dla osób projektujących badania kliniczne, zmierzyliśmy bowiem, jak zmieniało się ryzyko i korzyść w przypadku różnych zabiegów przy projektowaniu badań (np. łączenia testowanych substancji czy rozszerzania grupy uczestników w ramach dose expansion cohort).

Badanie to efekt wielomiesięcznej współpracy metodologów, statystyków, lekarzy, specjalistów nauk o zdrowiu, onkologów i etyków. Meta-analiza jest pierwszym z serii badań mających na celu oszacowanie różnych aspektów ryzyka i korzyści w badaniach w onkologii pediatrycznej.

Takie systematyczne dane powinny spotkać się z zainteresowaniem także w Polsce, gdzie powstają pierwsze ośrodki do prowadzenia badań klinicznych fazy I.

Badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki, a ich część została przeprowadzona w Harvard Medical School w Bostonie.

Czy awans społeczny może zmniejszyć ryzyko sercowo-naczyniowe?

5 grudnia 2022

Ta niejednoznaczność dotyczy choćby szacowania całkowitego ryzyka wystąpienia...

Więcej »

Analiza twitterowej debaty o obowiązku szczepień na COVID-19

26 lipca 2022

Wysiłki Polski w walce z COVID-19 utrudnione były przez powszechność...

Więcej »

Wyniki pierwszych w Polsce badań dotyczących zależności między dietą a ryzykiem zachorowania na COVID-19

22 lutego 2022

Wiele składników pokarmowych odgrywa kluczową rolę we wspieraniu...

Więcej »