Ospa lub odra party, w trakcie których dzieci miałyby się zakazić i nabyć odporność drogą naturalną, to jeden z pomysłów na „ominięcie” szczepienia. Pomysł niezwykle ryzykowny, zważywszy na to, że  zarówno wirus ospy wietrznej, jak i odry może spowodować tak groźne powikłania, jak śródmiąższowe zapalenie płuc czy zapalenie mózgu, które stanowią bezpośrednie zagrożenie życia. Wirus odry – nawet po 10 latach od zachorowania – może doprowadzić do ciężkiego, nieodwracalnego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w przebiegu tzw. podostrego stwardniającego zapalenia mózgu (SSPE).

To właśnie w związku z nasileniem się takich zjawisk w 2019 r. Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła, że nieszczepienie się społeczeństw stanowi jedno z najważniejszych zagrożeń związanych ze zdrowiem na świecie.

Choroby zakaźne towarzyszą ludzkości od tysiącleci, a wielkie epidemie niejednokrotnie zmieniały historię świata.  Wirus ospy prawdziwej doprowadził do upadku wiele imperiów, np. w roku 430 r. p.n.e. choroba nim wywołana spowodowała śmierć ponad 30 tys. mieszkańców Aten, zmniejszając populację tego miasta o 20%.

Musiało upłynąć wiele setek lat, aby ludzkości udało się z tym zagrożeniem uporać. Dzięki wprowadzeniu w 1798 r. przez Edwarda Jennera szczepionki, w której wykorzystano wirusa ospy krowianki, doprowadzono do eradykacji ospy prawdziwej.

Wtedy również szczepienia wzbudzały wiele emocji i w wiktoriańskiej Anglii pojawiły się pierwsze ruchy antyszczepionkowe. Ich zwolennicy przekonywali, że podanie szczepionki przeciwko ospie prawdziwej może spowodować wyrośnięcie krowich rogów lub ogona.

Pod koniec XIX wieku na ulice miast wyszły tysiące ludzi protestujących przeciwko wprowadzonemu w Anglii w 1855 r. obowiązkowemu szczepieniu. Wymachiwano transparentami głoszącymi: „Wstrzymajmy szczepienia, przekleństwo narodu” czy „Lepiej trafić do więzienia niż dać otruć swoje dzieci”…

Historia pokazuje, że demonstranci nie mieli racji. Masowe szczepienia sprawiły, że w 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała ospę prawdziwą za zwalczoną, a za ostatnią osobę na świecie, która zakaziła się w sposób naturalny, została uznana Rahima Banu, trzyletnia dziewczynka z Bangladeszu (1975).

NAJCZĘSTSZE MITY DOTYCZĄCE SZCZEPIEŃ

To jeden z najgroźniejszych mitów, jaki pojawił się w historii szczepień ochronnych. W 1998 r. doktor Andrew Wakkefield opublikował na łamach renomowanego czasopisma medycznego The Lancet wyniki swojej pracy, które sugerowały związek pomiędzy podaniem szczepionki przeciwko odrze, ospie i różyczce (MMR) a wystąpieniem autyzmu u dzieci. Wkrótce po tej publikacji odsetek dzieci zaszczepionych w Anglii i innych krajach zmniejszył się o 80% (!). Przeprowadzone dochodzenie wykazało, że Wakkelfield ubiegał się o opatentowanie własnej szczepionki przeciwko odrze, a opublikowane przez niego wyniki były spreparowane. W 2010 r. publikacja została usunięta przez redakcję The Lancet, a lekarzowi odebrano prawo wykonywania zawodu.

Liczne, duże epidemiologiczne badania jasno wykazały, że nie ma żadnego związku pomiędzy podaniem szczepionki MMR a wystąpieniem autyzmu u dzieci.

Wiele osób obawia się, że szczepienia mogą spowodować zaburzenia w funkcjonowaniu ich układu immunologicznego i wystąpienie takich schorzeń, jak cukrzyca typu I czy stwardnienie rozsiane. Przeprowadzone dotychczas badania nie wykazały związku pomiędzy prowadzeniem szczepień ochronnych, a zwiększonym ryzykiem wystąpienia schorzeń autoimmonologicznych. Nie wykazano związku pomiędzy szczepieniami, a wystąpieniem cukrzycy typu I czy stwardnienia rozsianego.

Szczepienie przeciwko grypie, zwłaszcza w niektórych sezonach, wiązało się z minimalnym ryzykiem wystąpienia zespołu Guillian-Barre (1,03 na 1 mln dawek szczepionki), jednak znacząco mniejszym niż w przypadku zachorowania na grypę (17,2 na 1 mln potwierdzonych przypadków grypy).

Na liście niebezpiecznych substancji, które jako substancje pomocnicze znajdują się w szczepionkach, najczęściej wymieniane są aluminium i rtęć. Pierwiastki te są szeroko rozpowszechnione zarówno w środowisku naturalnym, jak i w spożywanych przez nas produktach. Dawka aluminium, jaką dostaje dziecko wraz z szczepieniami ochronnymi jest znacznie mniejsza od tej dostarczanej z pożywieniem. Ponadto przeprowadzone badania wykazały, że aluminium zawarte w szczepionkach nie wywiera toksycznego wpływu na mózg. 

Wiele obaw i nieprawdziwych informacji związanych jest z tiomersalem, organicznym związkiem rtęci o właściwościach bakteriobójczych i przeciwgrzybiczych, który od wielu lat wykorzystywany jest przy produkcji szczepionek. Związek ten, w przeciwieństwie do metylortęci, nie kumuluje się w organizmie i nie ma dowodów na jego toksycznego wpływ na organizm. Warto także pamiętać, że w chwili obecnej tiomersal znajduje się jedynie w pełnokomórkowej szczepionce przeciwko błonicy-tężcowi-krztuścowi (DTP).

Szczepienie nie osłabia funkcjonowania układu immunologicznego. Wręcz przeciwnie, może poprawiać jego funkcjonowanie i stymulować wrodzoną i nabytą odpowiedź immunologiczną.

Niektóre szczepionki, w związku z procesem technologicznym, mogą zawierać niewielkie fragmenty ludzkiego lub zwierzęcego DNA. Jednak materiał ten jako bardzo nietrwały, ulega destrukcji w trakcie procesu tworzenia szczepionki. Poza tym, izolowany fragment DNA nie ma możliwości połączenia się z naszym genomem.

W trakcie szczepienia przeciwko COVID-19 podajemy jedynie niewielki fragment tzw. matrycowego mRNA wirusa SARS-CoV-2 otoczony nanocząsteczkami lipidów. Po zaszczepieniu nasze komórki zaczną produkować jedynie białko powierzchniowe (S) wirusa. mRNA nie wnika do naszego jądra komórkowego i nie ma możliwości połączenia się z naszym materiałem genetycznym, ani nie wpływa na jego funkcjonowanie.

Współczesne szczepionki to nowoczesne i bezpieczna metoda pozwalająca zwalczać najgroźniejsze dla ludzkości choroby zakaźne. Musimy pamiętać, że jak w przypadku każdej interwencji medycznej, również po podaniu szczepionki mogą wystąpić objawy uboczne, a w niektórych sytuacjach istnieją przeciwwskazania do podania szczepionki.

Podstawowym zadaniem szczepień jest ochrona przed zachorowaniem osoby zaszczepionej, ale także ochrona społeczeństwa przed występowaniem chorób zakaźnych. Wraz z postępem współczesnej medycyny wydłuża się średni czas życia. Dotyczy to także pacjentów z ciężkimi chorobami, które jeszcze kilkanaście lat temu kończyły się nieuchronnym, szybkim zgonem. To oznacza, że wśród nas jest coraz więcej osób żyjących z chorobami ciężkimi, takimi jak skrajna niewydolność krążenia lub astma oskrzelowa o ciężkim nasileniu, czy leczonych lekami immunosupresyjnymi (osłabiającymi układ odpornościowy) stosowanymi w terapii takich chorób jak np. toczeń układowy czy szpiczak mnogi. To właśnie dzięki postępom współczesnej medycyny takie osoby mogą nadal cieszyć się życiem. Wystarczy jednak, że zachorują na grypę, a jej ciężki przebieg może doprowadzić do ich śmierci.

Niestety, nie każdy może się zaszczepić i dlatego większa odpowiedzialność spada na tych, którzy mogą to zrobić, bo chronią nie tylko siebie, ale również osoby ciężko chore. Im więcej zaszczepionych, tym transmisja chorób zakaźnych w społeczeństwie jest mniejsza, czyli niższe ryzyko na napotkanie infekcji.

To nasze odpowiedzialne postępowanie pomaga chronić słabszych. Warto pomyśleć, że kiedyś to my możemy być takimi wrażliwymi elementami społeczeństwa i wtedy zapewne będziemy oczekiwać, że inni zachowają się wobec nas odpowiedzialnie.

Odmowa przyjęcia szczepionki oznacza wystawienie na zagrożenie nie tylko siebie. To zachowanie nieodpowiedzialne i pozbawione empatii.

Kalendarz szczepień w Polsce

Szczepienia w Polsce dzielą się na obowiązkowe i zalecane. Rodzaje szczepień i ich schematy podlegają zmianom, co można śledzić na stronie internetowej Państwowego Zakładu Higieny https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2021/.

Zgodnie z kalendarzem szczepień na rok 2021 do szczepień obowiązkowych należą: szczepienie przeciw gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, rotawirusom, błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influaenze typu b, pneumokokom, odrze, śwince, różyczce. Do szczepień zalecanych zaliczamy te przeciw grypie, meningokokom, ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV), ospie wietrznej, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A, kleszczowemu zapaleniu mózgu.

Kiedy nie szczepić

Szczepionki, jak każdy lek, mają w swojej charakterystyce szczegółowy opis przeciwwskazań do ich stosowania. Można je podzielić na dwie grupy: trwałe (stałe) oraz czasowe (zwane też przejściowymi, okresowymi).

Najważniejszymi przeciwwskazaniami do wykonania szczepienia daną szczepionką są: silna reakcja alergiczna na jej składniki (w tym zwłaszcza wstrząs anafilaktyczny), poważny odczyn po poprzedniej dawce tej samej szczepionki, reakcje neurologiczne. Są to przeciwwskazania trwałe, co oznacza, że wobec danej szczepionki będą obowiązywać stale.

Pozostałe przeciwwskazania, do których zaliczamy występowanie choroby przebiegającej z wysoką gorączką, ostra choroba o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu lub zaostrzenie niektórych chorób przewlekłych, mają charakter przejściowy, przy czym czas trwania okresu przeciwwskazań może być różny.

Kolejnym przeciwwskazaniem jest podawanie żywych szczepionek u pacjentów z ciężkimi niedoborami odporności. W grupie tej występuje szczególnie wysokie ryzyko wywołania zakażenia, nawet jeżeli patogen jest atenuowany (osłabiony). W sytuacji rekonstrukcji układu immunologicznego szczepienia takie mogą być wznawiane po decyzji lekarza.

Istnieją również ograniczenia co do podawania więcej niż jednej szczepionki żywej (atenuowanej): jeżeli pacjent ma być zaszczepiony więcej niż jedną szczepionką żywą, można to przeprowadzić na jednej wizycie lekarskiej, w tym samym dniu. Ale jeżeli tego nie zrobimy w tym samym dniu, to minimalny odstęp czasu pomiędzy podaniem dwóch szczepionek żywych wynosi 28 dni.

Grupą, której (z drobnymi wyjątkami) nie wolno podawać szczepionek żywych są kobiety w ciąży. Większość szczepionek może być podawana w trakcie laktacji, wyjątkiem jest tutaj szczepionka przeciw żółtej gorączce, której nie powinno się podawać karmiącym piersią, chyba że ich wyjazd w rejon transmisji tej choroby jest absolutnie niemożliwy do uniknięcia.

Zapytaj lekarza

Warto też wspomnieć o fałszywych przeciwwskazaniach do szczepień, pozostających w świadomości społecznej niesłusznie utrwalonych stanach uznawanych przez wiele osób jako czasowe przeciwwskazania do szczepień ochronnych. Łagodne lub umiarkowane odczyny po podaniu poprzedniej dawki szczepionki (np. ból, zaczerwienienie, obrzęk w miejscu podania, niewielka lub umiarkowana gorączka) nie stanowią przeciwwskazań do szczepienia. Również ostra infekcja o łagodnym przebiegu, nawet z niewielkim wzrostem temperatury, okres rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, narażenie na chorobę zakaźną (np. kontakt z chorą osobą), przewlekła antybiotykoterapia u pacjenta bez istotnych dolegliwości czy wcześniactwo nie są rzeczywistymi przeciwwskazaniami do wykonania szczepienia.

Należy przypomnieć, że każdorazowo przed podaniem szczepionki lekarz przeprowadza konsultację kwalifikacyjną, w wyniku której dopuszcza daną osobę do szczepienia lub też wydaje opinię o istnieniu przeciwwskazań i określa, czy są one stałe czy przejściowe. Kwalifikację taką należy przeprowadzać przed każdym szczepieniem, nawet jeżeli dotyczy tej samej szczepionki podawanej w stosunkowo krótkich odstępach czasu.

Pandemia SARS-CoV-2 jasno pokazuje, jak ważne są metody skutecznie zapobiegające szerzeniu się infekcji wirusowych. Badania nad szczepionką przeciw COVID-19 znajdują się w początkowej fazie badań klinicznych i w zbliżającym się sezonie jesienno-zimowym nie będzie ona dostępna. W tej sytuacji szczepienia przeciwko grypie nabierają szczególnego znaczenia. Pozwalają nie tylko zapobiec groźnym konsekwencjom zdrowotnym, ale wpłyną również na zmniejszenie liczby wizyt u lekarzy rodzinnych, hospitalizacji i zgonów spowodowanych przez tego wirusa, a co za tym idzie – może zapobiec grożącej nam niewydolności systemu opieki zdrowotnej w okresie pandemii.

Według dostępnych danych epidemiologicznych, na świecie co roku w wyniku zakażenia wirusem grypy od 3 do 5 milionów osób rozwija ciężkie powikłania, a od 290 tys. do 600 tys. umiera. W krajach Unii Europejskiej liczba zgonów z powodu grypy przekracza 170 tys. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny podaje, że w sezonie jesienno-zimowym (1.09.2019-30.04.2020) odnotowano aż 3 769 480 zachorowań, a hospitalizacji wymagało 16 684 osoby.  W Polsce z powodu grypy i jej powikłań zmarło 64 pacjentów.

Grypa jest niebezpieczna zwłaszcza dla osób starszych, pacjentów z chorobami przewlekłymi (cukrzycą, chorobami nerek, zaburzeniami odporności) oraz dla kobiet w ciąży i dzieci.

W związku z tym, że w klimacie umiarkowanym epidemie grypy występują głównie w okresie zimowym, a na Półkuli Północnej szczyt zachorowań odnotowuje się w okresie od grudnia do marca, już teraz powinniśmy pamiętać, by zabezpieczyć się przed zachorowaniem.

Jak możemy uniknąć grypy i jej powikłań

Sezonowe szczepienie przeciwko grypie to podstawowa strategia pozwalająca zredukować liczbę zachorowań, a co za tym idzie – ciężkich powikłań i zgonów. Biorąc pod uwagę dane epidemiologiczne, musimy dołożyć starań, by z jednej strony propagować szczepienia u dzieci po 6. miesiącu życia, z drugiej zaś zwiększyć rozpoznawalność grypy w jej wczesnym stadium, co umożliwia szybkie włączenie leczenia przeciwwirusowego, a także zastosowanie izolacji, by zmniejszyć ryzyko transmisji wirusa.

Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań jednoznacznie wskazują na korzyści z zastosowania szczepień przeciwko grypie. W jednym z nich wykazano, że w grupie dorosłych z objawami infekcji dróg oddechowych, zaszczepienie się przeciw grypie w 58,4% zapobiegło występowaniu zakażenia. W przypadku pacjentów z chorobami serca szczepienie zmniejszało częstość wszystkich hospitalizacji, zwłaszcza tych związanych z chorobami serca.

Bardzo istotne jest oferowanie szczepienia przeciwko grypie kobietom w ciąży. Niestety, wiele z nich obawia się, że może to stanowić zagrożenia dla zdrowia ich dziecka. Tymczasem właśnie w okresie ciąży grypa może mieć ciężki przebieg, zwiększa ryzyko zgonu ciężarnej, przedwczesnego porodu i śmierci płodu.

Ważną grupą, u której znacząco wzrasta ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań grypy są osoby z zaburzeniami odporności, w tym po przeszczepie narządów czy zakażone HIV.

W okresie pandemii SARS-CoV-2 szczególnie istotne jest także szczepienie pracowników medycznych. Stanowi to podstawową strategię pozwalającą zmniejszyć liczbę absencji spowodowanych chorobą i zachować integralność systemu opieki zdrowotnej.

Prowadzone badania naukowe dostarczają ciągle nowych informacji przemawiających za skutecznością i bezpieczeństwem szczepień. Ostatnio udowodniono m.in., że szczepienie przeciwko grypie indukuje krzyżową oporność na szczepy wirusa niezawarte w szczepionce.

Szczepienie zmniejsza również ryzyko wystąpienia powikłań. Bardzo często przyczyną hospitalizacji i zgonów pacjentów jest nie samo zakażenie wirusem grypy, a wystąpienia wtórnych infekcji bakteryjnych, w tym zwłaszcza wywołanych przez gronkowca złocistego. Istotne znaczenie mogą mieć wyniki badań przeprowadzonych na myszach, które wykazały, że podanie szczepionki nie tyko zmniejsza ryzyko zakażenia wirusem grypy, ale także nadkażenia bakteryjnego wywołanego przez Staphylococcus aureus. Z kolei zaszczepione fretki po podaniu donosowym wirusa A(H5N1) znamiennie rzadziej rozwijały tak ciężkie powikłanie, jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, które w praktyce klinicznej obarczone jest dużym ryzykiem wystąpienia trwałych powikłań neurologicznych i zgonu.

W erze ruchów antyszczepionkowych z całą stanowczością należy podkreślić, że setki badań przeprowadzonych na tysiącach pacjentów wykazały bezpieczeństwo szczepień przeciwko grypie.  Nie stwierdzono związku pomiędzy szczepieniem przeciwko grypie a występowaniem zespołu Guillaina-Barre’a, a najczęstszym objawem ubocznym szczepienia  jest miejscowa bolesność i zaczerwienie.

Czy szczepienie przeciwko grypie zawsze zabezpieczy nas przed zachorowaniem

Oczywiście tak jak inne szczepienia, również szczepienie przeciwko grypie nie zapobiegnie wszystkim przypadkom zachorowań, co związane jest przede wszystkim z dużą zmiennością wirusa.  Jednak już od 1999 roku Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO) dwa razy do roku modyfikuje zalecenia dotyczące składu szczepionek. W lutym wydaje zalecenia na następny sezon dla Półkuli Północnej, we wrześniu dla Półkuli Południowej. Wybór szczepu nie zawsze odzwierciedla ten, który krąży w następnym sezonie, co może doprowadzić do niezadawalającej ochrony przed zachorowaniami.

Zgodnie z zaleceniami WHO, w sezonie grypowym 2020-2021 zaleca się szczepionki czterowalentne, w skład których będą wchodziły następujące szczepy:

• A/Guangdong-Maonan/SW L1536/2019 (H1N1)pdm09;
• A/Hong Kong/2671/2019 (H3N2);
• B/Washington/02/2019 (linia Victoria);
• B/Phuket/3073/2013 (linia Yamagata).

Szczepionka trzywalentna, która zawiera w składzie jedną linię wirusa grypy typu B, powinna mieć w składzie antygeny szczepu spokrewnionego ze szczepem B/Washington/02/2019 (linia Victoria).

Eksperci Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Grypy rekomendują, by ze względu na szerszą ochronę oraz porównywalne bezpieczeństwo stosować czterowalentną szczepionkę przeciw grypie. Szczepienie z jej użyciem zaleca się wszystkim dzieciom po ukończeniu 6. miesiąca życia, które nie mają przeciwwskazań do szczepienia

Stosowanie leków przeciwwirusowych w leczeniu grypy

W przypadku wystąpienia zachorowania, jak i profilaktycznie – u osób, które nie były szczepione – istnieje możliwość zastosowania leków antywirusowych z grupy inhibitorów neuraminidazy. Na świecie dostępne są cztery takie preparaty: oseltamiwir, zanamiwir i peramiwir i laninamiwir. Dostępny w Polsce oseltamiwir skraca czas trwania choroby o około 30%, zmniejsza również nasilenie objawów chorobowych już w ciągu pierwszych 24 godzin od podania. Lek znajduje także zastosowanie w profilaktyce grypy u osób, które mają przeciwskazania do szczepień.

Warto jednak na koniec zacytować prof. Roberta Webstera, wybitnego wirusologa, który stwierdził: „Mimo że świat otrzymał nowe inhibitory neuraminidazy wirusa grypy, nie należy traktować ich jako substytutu szczepionki przeciwko grypie, ale jako dodatkową wspaniałą broń do walki z tą chorobą”.